На тэрыторыі Беларусі даследчыкі вылучаюць больш за 30 разнавіднасцяў народнага касцюма. У розных рэгіёнах краіны ён меў свае асаблівасці. Уся Беларусь раскажа пра іх больш падрабязна.

Самабытнасць беларускага касцюма вызначаюць віртуозная распрацоўка дэталяў, кампазіцыйная завершанасць, спалучэнне дэкаратыўнасці і прадуманай практычнасці. Мастацкі вобраз касцюма ўскладнялі абавязковыя арнаментальныя ўпрыгажэнні на рукавах, вароты, фартуху, галаўныя ўборы. Беларускі строй адрозніваецца багаццем тэхнік афармлення. Гэта і вышыўка, і узорнае ткацтва, і карункі, і аплікацыя.

Найбольш раннія дакументальныя весткі аб беларускай народнай вопратцы ставяцца да XVI стагоддзя. У Статуце Літоўскага 1588 г. пералічваюцца некаторыя прадметы верхняй адзення, галаўныя ўборы.

Тканіны ствараліся з воўны, канопляў, крапівы і, вядома ж, з лёну, дзякуючы якому атрымлівалі літаральна ўсё: ад грубых шэрых мяхоў да найтонкіх беласнежных кашуль. Прывозілі ў Беларусь для вяльможаў і заморскія тканіны з Усходу і Захаду: ўзорыстыя, набіваныя, шаўковыя.

Сяляне ж абыходзіліся тканінамі ўласнай вытворчасці, балазе ў тыя часы ўмелі ткаць самыя розныя палатна з найскладанымі пляцення. Яны самі ўмелі афарбоўваць тканіны з дапамогай кары і нырак дрэў, палявых кветак, каранёў раслін, траў і ягад. У кожным рэгіёне былі свае спосабы афарбоўкі. Ужо тады ўмелі атрымліваць сіні, фіялетавы, малінавы, ярка-жоўты колеру і разнастайныя іх адценні. З прывазных фарбаў выкарыстоўваліся вытрымкі з сандала, індыга, бразільскага дрэва. Да канца XIX - пачатку XX стагоддзяў аблічча беларускага касцюма выстаяўся, склаліся ярка-выяўленыя этнічныя асаблівасці.

Адна з найважнейшых характарыстык беларускага касцюма - незвычайная ўстойлівасць традыцыі. Убіраючы ў сябе шматстайныя павевы на працягу стагоддзяў, беларускі касцюм доўгі час захоўваў нязменным крой некаторых прадметаў адзення, яе форму, асобныя атрыбуты касцюма ўзыходзяць яшчэ да паганскай даўніны, у ім захаваліся архаічныя рысы, напрыклад, старадаўні арнамент і паласаты дэкор. Тэхналогіі вырабу тканін таксама захаваліся з самых старажытных часоў.

Мужчынскі касцюм

Мужчынскі касцюм звычайна складаўся з кашулі, вышытай па каўняры і нізе, штаноў, камізэлькі, ноговіцы (пасавая адзенне). Ноговіцы (порткі) у Беларусі называліся штаны. Іх шылі з аднатоннага або пестрядевого ільнянога палатна, з зрэбнай або полусуконной тканіны, зімовыя - з цёмнага сукна (суконники). Вузкія калашыны злучалі ў верхняй частцы ромбападобнай устаўкай, спераду рабілі прарэху. Ноговіцы былі воротніковую на поясе, які зашпіляўся на калодачкі або гузік, і безворотниковые на вяровачцы. Калашыны ўнізе спадалі свабодна або абгортваюць анучамі і аборы лапцей. Кашулю насілі па-над ноговіцы і падпяразвалі. У канцы XIX стагоддзя палатняныя ноговіцы сталі ніжняй бялізнай. У XX на змену ноговіцы прыйшлі фабрычныя вырабы.

Крой адзення ў канцы XIX - пачатку XX стагоддзя не адрозніваўся асаблівай складанасцю. Апраналіся ў асноўным у белыя льняныя кашулі ў выглядзе тунікі з доўгімі рукавамі і нізкімі стаячымі каўнерыкамі. У верхніх кашулях рукавы, каўнер, а ў мужчынскіх і падол ўпрыгожваліся вышыўкай, тасьмой або вязанымі карункамі. Кашуля насілася навыпуск, падпяразвалі каляровым поясам. Кішэні адсутнічалі, іх замяняла скураная сумачка, якую насілі праз плячо або падвешвалі да скуранога пояса. Мужчынскія кашулі былі значна карацей жаночых, паколькі да іх належылі яшчэ і порткі. Тыя, хто бяднейшы, насілі звычайныя ільняныя порткі, а тыя, хто багацей - зверху яшчэ і шаўковыя. Мужчынскі аднабортны пінжак з даматканага сукна называўся бравэркой. Спераду ён меў два Прорезная і два накладных кішэні, спіна была з подрезной какетка і хлясцікам, каўнер і барты адкладным, рукаў прамой, часта ўнізе аздоблены накладкай з гузікам. У канцы XIX - пачатку XX стагоддзя бравэрку насілі заможныя сяляне, дробная шляхта. Выгляд гадовай мужчынскі камізэлькі ў канцы XIX стагоддзя - з даматканага сукна або палатна называлі камизэлькой (ад комзола). У якасці верхняга адзення выкарыстоўваліся кажухі з аўчыны, якія ў заможных людзей зверху абшывалі дарагі тканінай і ўпрыгожваліся вышыўкай і аплікацыямі. Вельмі багатыя людзі насілі футры з меха. Таксама існавала верхняя вопратка з сукна, якая называлася па-рознаму: «епанча», «Кірэеў», «бурка», «чуючы».

Існавала вялікая разнастайнасць мужчынскіх галаўных убораў: магерка з валюшнага воўны, Брыль з саломы, узімку - футравая шапка (аблавуха). Галаўныя ўборы таксама рабілі з хатняй аўчыны карычневага, чорнага або шэрага колеру. Беларускі мужык зімой насіў аблавуху: шапку-вушанку з аўчыны або заячага, лісінага футра, пакрытую зверху цёмным сукном. Знізу прышываць чатыры «вуха», пярэдняе і задняе завязваліся зверху на верхавіне, два бакавых апускаліся або падвязваць пад падбародкам. Шапка, качанне з воўны шэрага або карычневага колеру, называлася магеркі. Летам беларускі мужык часцяком насіў Брыль - капялюш з саломы, з шырокімі палямі ў 4-10 сантыметраў, вышынёй прыкладна сантыметраў у 10. На Палессі вакол тульи павязвалі узорчатыя тасьму, плеценую з чорнага конскага воласа і суровых нітак.

З другой паловы XIX стагоддзя на Беларусі распаўсюдзіўся мужчынскі летні галаўны ўбор з лакаваным брылём - шапка. Шылі яго з чорнага сукна з шырокім каляровым аколышам.

Мужчынскi беларускi абутак рабіуся дома або шаўцамі-рамеснікамі. Археалагічныя знаходкі кажуць, што шавецкае рамяство было развіта з XI стагоддзя да XX беларусы насілі лапці, пасталы, у горадзе - скураныя боты (боты), шнуроўкі. З самага пачатку звычайнай абуткам беларускага селяніна былі лапці, - іх плялі з лыка, лазовай кары або пянькі. Для трываласці падэшву лапцей подплетали лазой, лыкам, вяровачкамі, складалі скурай. Найпростыя з беларускіх лапцей - «Шчарбакоў»: неглыбокія лёгкія, без галовак і запяток. На Палессі насілі «відушчыя лапці»: з адкрытым верхам пасярэдзіне шкарпэткі. Апраналі лапці на анучы (анучы), да нагі мацавалі пенькового, Лыкава або раменнымі аборы.

Пасталы (поршні) - старадаўняя скураная абутак, пашытыя з кавалка ялавай або свіны сырамятны скуры, боку якой адхонна выгіналіся і былі сцягнутыя уверсе лыкам, аборкай або раменьчыкам. Вельмі рэдка на паўночным захадзе Беларусі сяляне насілі драўляную абутак. Узімку звычайнай абуткам былі валёнкі, падшытыя скурай або лямцом.

У 1920-1930-я гады распаўсюдзіліся буркі зімой і летам туфлі з парусіны. Пры больш заможна сяляне маглі дазволіць сабе і скураныя туфлі або боты, аднак летам амаль усе хадзілі басанож. Але ніхто не выходзіў на вуліцу без галаўнога ўбору і без пояса, баючыся стаць пасмешышчам для ўсёй вёскі, у той час як прайсці басанож было звычайнай справай. Мужчыны насілі лапці ў якасці штодзённага адзення, скураныя пасталы, па святах апраналі боты. Найбяднейшыя пласты сялянства часам насілі лапці круглы год, уцяпляючы іх з дапамогай подкладывания саломы ўнутр і обматывая ногі палатнянымі анучамі.

Жаночы касцюм

Жаночы касцюм больш размаіты, з выяўленай нацыянальнай спецыфікай. Вылучаюцца чатыры комплексы: са спадніцай і фартухом; са спадніцай, фартухом і камізэлькай (гарсетом); са спадніцай, да якой прышыты станік- гарсэт; з андараком, фартухом, камізэлькай (гарсетом). Два першых вядомыя па ўсёй тэрыторыі Беларусі, два апошніх — ва ўсходніх і паўночна-ўсходніх раёнах.

Кабеты паўзверх кашулі насілі андарак — гэта тры пашытыя суконныя вялікія кавалкі, зверху сабраных шнуром, які сцягваўся на стане ці пад жыватом. Андарак была ворная (адкрытая наперадзе ці ўзбоч) і зачыненая. Колеры самыя розныя, часта з арнаментам.

Было тры тыпы кашуль: з простымі плечавымі ўстаўкамі, туникообразная, з гесткай; вялікая ўвага надавалася гафтуна рукавах. Пасавае адзенне — размаітага фасону спадніцы (андарак, саян, палатняник, летнік), а таксама андаракі, фартухі. Спадніцы — чырвоныя, сіне-зялёныя, у шэра-белую клетку, з падоўжнымі і папярочнымі палосамі. Фартухі ўпрыгожваліся карункамі, зморшчынамі, вышытым узорам; камізэлькі (гарсет) — гафтам, карункамі, дэкаратыўнымі нашыўкамі і аплікацыямі. Жаночая камізэлька з паркалю, аксаміту ці парчы, на падкладцы, самага рознага колеру была складнікам святочнага адзення і клікалася гарсетом. Наперадзе яна зашпілялася на гузікі, гаплікі ці шнуравалася. Усе гэта ўпрыгожвалася гафтам, нашыўкамі з колеравай тасьмы. Гарсеты шыліся простага кроячы, дастану, ці падоўжаныя, з клінамі, прыталеныя.

У зімовы час кабет грэлі ваўняныя світкі, белыя і чырвоныя кажушкі. Самым папулярным зімовым адзеннем быў кажух з аўчыны. У беларусаў ён рабіўся простага крою — спінка і падлогі простыя, вялікі адкладны каўнер. Ніз і рукавы абшываліся палосай аўчыны поўсцю вонкі.

Жаночыя галаўныя ўборы мелі важнае сацыяльнае і абрадавае значэнне. Па іх выглядзе можна было вызначыць сямейнае становішча, век кабеты, яе матэрыяльнае становішча. Галаўныя ўборы выкарыстоўваліся ў абрадах і рытуалах, прыкладам, на вяселлях дзяўчыне ўрачыста змянялі дзявоцкі ўбор на жаночы. Карэнныя адрозненні існавалі паміж жаночымі і дзявоцкімі галаўнымі ўборамі. Дзяўчыны насілі вянкі, вузкія шматкаляровыя стужкі (зніжачка, шлячок), а кабеты хавалі валасы пад каптур, апранаючы зверху галаўны ўбор ручніковага тыпу, прыкладам, намитку ці хустка.

Існавала вялікая колькасць спосабаў завязвання намиток. Вясельная намитка часта захоўвалася кабетай усё жыццё і апраналася на яе пры пахаваннях. Заможныя кабеты выраблялі свае намитки з дарагога тонкага палатна і ўпрыгожвалі іх карункамі, гафтам залатымі і срэбнымі ніткамі, а кабеты бяднейшага становішча скарысталі таннейшыя тканіны і прасцейшыя ўпрыгожванні, пры гэтым разнастайнасць арнаменту, зазвычай, захоўвалася.

Таксама кабеты насілі такія галаўныя ўборы, як хусткі, коптуровые (чепцовые) і рогатистые галаўныя ўборы. Кабетыў сялянскіх сем'ях найчасцей насілі лапці. У халоднае надвор'е — пастолы. Боты і чаравікі (чаравики) у вёсках апраналі толькі па святах ці ў найболей заможных сем'ях. Такі абутак часцей выраблялі адмысловыя рамеснікі назаказ.

Гарадское адзенне

Сялянская мода была досыць кансерватыўная і цвёрдае пільнавалася дзедаўскіх звычаяў, што, зрэшты, дапамагала захаваць этнічныя традыцыі на працягу стагоддзяў. Натуральна, касцюмы гараджанаў адрозніваліся вялікай разнастайнасцю матэрыялаў і фасонаў. Большасць гарадск жыхароў насілі адзенне з ваўняных і льняных тканін, але таксама нярэдка скарысталі і прывазны матэрыял.

Узімку ўсе хадзілі або ў наплечных накідках (вилайне), або ў паўкажушках і футрах з меха авечкі, казы, мядзведзя. Заможныя гараджане дазвалялі сабе раскошу — шоўк, парча, футры з меха лісіцы, ваўка, бабра.

У дам папулярнасцю карысталіся сукенкі еўрапейскага крою — доўгія, прыталеныя, з вузкімі рукавамі, а ў якасці ўпрыгожванняў — шматкаляровыя шкляныя бранзалеты, пярсцёнкі, скроневыя пярсцёнкі. Пры тым у XI–XII стагоддзі ў Мінску аддавалі перавагу чорныя, сінія і блакітныя колеры; модніцы з Віцебска захапляліся бранзалетамі і кольцамі смарагдава- зялёнага колеру; а ў Тураве папулярнасцю карысталіся карычневыя і фіялетавыя ўпрыгожванні.

Тыповымі гарадскімі ўпрыгожваннямі лічыліся колты. Гэта скроневыя ўпрыгожванні — пустыя вырабы ў выглядзе колаці зоркі, унутр якіх укладаўся кавалачак тканіны, змочаны араматычнымі масламі. У XVIII стагоддзі ў моду ўваходзяць завушніцы ў выглядзе пытання з нанізанымі на іх шклянымі пацеркамі. У той час таксама многія насілі на грудзях ці на поясе маленькія абразы і крыжыкі ў апраўленні срэбра ці золата.

Ужо тады ўпарадкаванасць гарадоў дазваляла насіць модны скураны абутак, фасоны якой, дарэчы, вельмі напамінаюць сучасную моладзевую моду. Туфлі былі нават ажурныя і вышытыя. Апроч гэтага, узімку насілі паўбоцікі і боты на падэшве. У кабет былі папулярныя хітоны ярка-блакітнага ці чырвонага колеру, падол якога часта ўпрыгожваўся залатой тасьмой, махрамі з жэмчугу і каштоўнымі камянямі. Па над апраналася кароткае адзенне з шырокімі рукавамі, якое падвязвалася доўгім, пышна вышываным поясам. І яшчэ зверху апраналася накідка, падбітая мехам.

Адзенне для шляхты, пры тым не толькі святочная, гафтавалася залатымі ці срэбнымі ніткамі і пацеркамі. Многія шляхетныя людзі насілі багатыя плашчы з чароўнымі назвамі: корзна (княска-баярскі плашч), приволока (кароткіплашч з парчы), витола (безрукаўны плашч з каптуром), луда (плашч з яркай, вышыванай золатам парчы). Зімовае адзенне было досыць дарогай — футры з меха рысі, бабра, вавёркі, расамахі, лісіцы, собаля, абцягнутыя зверху вышытай шаўковай тканінай і ўпрыгожаныя гарнастаевымі скуркамі.

Жупан у XVI–XIX стагоддзі насілі беларуская шляхта і мяшчане. Шыўся ён з сіняга і шэрага сукна. Двухбортны, простага кроячы, спінка прыталеная, з бакоў падсабраныя кліны, пярэднія гладкія падлогі зашпіляліся ўзбоч на два гузікі. Вялікі адкладны каўнер і закаўрашы былі з чырвонага атласу, аксаміту ці меха. На жупан звычайна апраналі кунтуш. Быў ён доўгім, ніжэй кален, насілі яго расшпіленым, каб быў бачны жупан. Рукавы — разрэзаныя, вольна якія звісаюць ці якія закідваюцца на плечы. Спачатку шылі яго з сукна, потым з шаўкі, часам падбіваючы мехам. Дакунтуша належыў тканы каляровы пояс.

Сярод шляхетных кабет было нямала прыхільніц заходняй моды. На гравюрах таго часу можна ўбачыць вышываныя золатам ці срэбрам сукенкі, прыталеныя, з вельмі доўгімі рукавамі, што пашыраюцца ад локця, са спадніцай іншага колеру. Спадніца і рукавы былі плісаванымі, а каўнер і краі рукава вылучаліся выдатным рэльефным гафтам. Асабліва пышна глядзеліся ўпрыгожванні з золата, срэбра і каштоўных камянёў. Толькі вельмі шляхетныя кабеты насілі росны — скроневыя ўпрыгожванні з залатых і срэбных ланцужкоў і пласцінак. На прыналежнасць уладальніка да тытулаванага роду паказвалі круглявыя медальёны з абліччамі святых.

Галаўныя ўборы шляхетных кабет зваліся абрусамі ці павоями, яны шанаваліся гэтак жа высока, як і пояса. Мужчынскія ж галаўныя ўборы былі простыя. Княскі мужчынскі касцюм складаўся з вышытай кашулі белага, сіняга ці чырвонага колеру, портак, пояса і каптана з дарагой тканіны. Для наведання храма ці прыёму замежных гасцей князь апранаў яшчэ больш раскошны ўбор, што складаецца з тых жа дэталяў, але ўпрыгожаных больш майстэрскім гафтамі каштоўнымі камянямі. Да гэтага дадаваліся боты з колеравай скуры, вышываныя золатам ці срэбрам, і плашч, аблямаваны мехам. Касцюм давяршала конусападобная шапка з ярка-чырвоным ці сінім верхам і футравы музлескам. Усе гэтыя ўражальныя адзенні служылі прыкметай не толькі багацця, але і высокага сацыяльнага становішча. Нават сёння яны ўражаюць нас сваім багаццем, разнастайнасцю і тонкім мастацкім густам.

Упрыгожвання

Вясковыя ўпрыгожванні не адрозніваліся багаццем, але пры сваёй прастаце і немудрагелістасці дапаўнялі касцюм і стваралі стыль, уласцівы толькі таму ці іншаму рэгіёну краіны. Гэта былі папулярныя падвескі з простых металаў, косткі, камянёў, каралі (шкляныя, бурштынавыя, каралавыя, ля заможных пластоў — часам жамчужныя, рубінавыя). Іншыя ўпрыгожванні — брошкі, бранзалеты, кольцы — насіліся галоўным чынам жанчынамі з заможных сем'яў.

Дзіцячы

Дзеці да 6-7 гадоў без розніцы на падлогу, дзяўчынкі і хлопчыкі, насілі звычайную палатняную кашулю да пят, якая сцягвалася поясам на стане. Першыя штонікі хлопчыку апраналі ў 7-8 гадоў, першыя спадніцы дзяўчынкі прымяралі ў 7-8.

Далей па меры сталення дадаваліся новыя элементы. Так свой першы фартух дзяўчынка павінна была сшыць і вышыць сама. Як толькі яна гэта рабіла, то лічылася дзяўчынай і яе маглі запрашаць у кампаніі моладзі. Калі дзяўчына была засватана, яна магла надзець андарак – адменную спадніцу, якую насілі толькі сталыя кабеты. Ну і вядома ж, самым важным элементам быў галаўны ўбор. Да замужжа гэта былі вянкі і стужкі, пасля – хустка ці намітка.

Тканіны і матэрыялы

Ў беларускім нацыянальным касцюме выкарыстоўваліся толькі натуральныя тканіны, якія вырабляліся ў хатніх умовах, галоўным чынам гэта былі лен і поўсць, таксама ўжывалася тканіна з валокнаў канопляў. Для фарбавання прадзіва выкарыстоўваліся натуральныя фарбавальнікі: настоі траў, кары, лісця дрэў, балацянай руды.

Для вырабу вопраткі ўжываліся сукно і аўчына. Чырвоныя ніткі для гафту купляліся, але пасля ўжо ў хатніх умовах дафарбоўваліся ў карычневы і бардовы.

Афармленне

Найчасцей адзенне было белага колеру, у якасці ўпрыгожвання яна афармлялася вышытым чырвоным арнаментальным узорам, які яднала ўся выява ў адзіную кампазіцыю. У арнаменце выкарыстоўваліся геаметрычныя ўзоры, пазней сталі ўжывацца таксама раслінныя ўзоры і іх спалучэнне з геаметрычнымі. У абавязковым парадку афармляліся арнаментам рукавы, каўнер, фартух і галаўныя ўборы. Пры вырабе касцюма выкарыстоўваліся гафт, браное, выбарнае, перавыбарнае, закладное, рамізнае, переборное і ўзорнае ткацтва, карункі і аплікацыя. Для вырабу пасавага адзення шырока ўжываліся паліхромныя суконныя тканіны. На фартухі прышывалі пакупныя ці самаробныя карункі.

Асаблівасці кроячы

Ў беларускім касцюме выкарыстоўвалася тры тыпы кашуль: з простымі плечавымі ўстаўкамі, туникообразная, згесткай. Кашулі ўсіх тыпаў мелі просты разрэз (пазуху) па цэнтры, даўжыня якога дасягала 35–40 см. Даўней найчасцей кашулі кроілі без швоў на плячах, проста перахіляючы тканіну, але да XIX стагоддзя такі крой лічыўся састарэлым і выкарыстоўваўся толькі ў абрадавым адзенні. Крыйстаў поліковым, пры якім пярэдняе і задняе полотніца злучаліся з дапамогай прастакутных уставак — поліков, уставак з таго ж самага матэрыялу. Каўнер быў толькі ў святочным адзенні сялян, яго вышыня была каля 2–3 см. Сярод дробнай шляхты быў пашыраны адкладны каўнер. Стаялы каўнер зашпіляўся на пару гузікаў узбоч ці спераду, адкладны — на запанку (шпонку) ці сцягваўся стужкай ці палоскай колеравай тканіне.

Пры раскроі спадніцы з палатна рабілі дзве палатніны, а пры гафце спадніцы з сукна скарысталі ад трох да шасці падоўжных палатнін, якія сшываліся разам і збіраліся ў складкі каля пояса.